In de milieubeweging geldt hij als een even vooraanstaande als omstreden figuur. Hij weet zich omringd door wetenschappelijke prijzen, maar ook door bakken vol kritiek en hoon. En nu laat James Lovelock, 100 jaar, opnieuw van zich horen, met een boek dat nu naar het Nederlands vertaald is.
Author Archives: Redactie
Essay Hidde Boersma over duurzaamheid
Juist door ver te reizen help je de wereld
Nu vliegen bereikbaar wordt voor alle lagen van de bevolking, zet de bovenklasse zich er onder het mom van duurzaamheid tegen af. Terwijl verre reizen empathie wekken voor andere culturen en een medicijn zijn tegen etnocentrisme, betoogt Hidde Boersma.
Er stond afgelopen week een opvallende reclame in de Volkskrant. Koning Aap, een reisbureau voor verre reizen, begon zijn advertentie met: ‘Natuurlijk, gewoon thuis blijven is het beste voor de planeet.’ Dat zelfs reclame-uitingen met een verontschuldiging beginnen, geeft wel aan hoezeer de schaamte om te vliegen zich in korte tijd tijd in onze hoofd heeft genesteld. In 2018 was de term vliegschaamte zelfs genomineerd voor ‘woord van het jaar’ en in Zweden, waar dat woord voor het eerst opdook, daalt het aantal vluchten al daadwerkelijk.
Vliegschaamte past in de trend waar minder duurzame activiteiten worden gekoppeld aan schuld: vleesschaamte, baarschaamte, cappuccinoschaamte en nieuw deze week: betonschaamte.
Het is ontegenzeggelijk waar dat vliegen vervuilt: het is op dit moment verantwoordelijk voor ongeveer 3 procent van de jaarlijkse uitstoot van broeikasgassen, maar projecties van klimaatpanel IPCC gaan uit van tussen de 5 en 15 procent bij ongewijzigd beleid.
De stijging komt voor een belangrijk deel op het conto van inwoners van ontwikkelingslanden, voor wie vliegen eindelijk betaalbaar wordt. In 2017 hing een schamele 3 procent van de wereldbevolking in de lucht, de overige 97 procent kan niet wachten om te volgen. Vooral het aantal vakantievluchten neemt toe: nog maar een kwart van de vliegbewegingen is voor zaken. En dus roepen politici, wetenschappers en activisten op minder te vliegen en vaker te kiezen voor een vakantie dicht bij huis.
Koppertwednesday event
Partners with nature; a marriage or living apart together?
What’s the partnership we have with nature – is it a marriage or are we better off living apart together? That was the question put to the panel during KoppertWednesday, the event organized by Koppert Biological Systems during the Fruit Logistica week. The moderator, Maren Schoormans, gave the floor to the panel and… to the audience. Over 200 people were present and invited to be a part of the discussion.
The members of the panel were Hidde Boersma, Martien Lankester, Bruno Villa & Peter Maes. They all care about the future of the planet but all have different points of view when it comes to making the world more sustainable.
:quality(50)/cdn-kiosk-api.telegraaf.nl/35a4390e-54df-11ea-99f1-02d2fb1aa1d7.jpg "Ook KNMI positiever over kernenergie")
Ook KNMI positiever over kernenergie
Technisch gezien kan de kerncentrale in Borssele best langer openblijven dan de huidige sluitingsdatum van eind december 2033. Dat meent nucleair deskundige André Versteegh, die eerder deel uitmaakte van een commissie om de veiligheid van Borssele te beoordelen. Openhouden past bovendien in de groeiende steun voor kernenergie als klimaatoplossing.
Door: Edwin Timmer
Op: www.telegraaf.nl
Het oprekken van de gebruikstermijn van kerncentrales gebeurt in meer landen. “In de Verenigde Staten draaien ongeveer honderd centrales. Die gaan vrijwel allemaal van een bedrijfsduur van zestig naar tachtig jaar. Dan moet je uiteraard kijken of er aanpassingen nodig zijn, maar technisch is het best mogelijk”, aldus de nucleair expert.
Borssele
Versteegh reageert hiermee op de oproep van KNMI-directeur Gerard van der Steenhoven vrijdag in het Financieele Dagblad. “Gezien de enorme (klimaat-)problematiek zou ik het niet gek vinden om nog een tijd door te gaan met de kerncentrales die we in Europa hebben. Dus ook Borssele in Nederland”, zegt de weerbaas. Het is voor het eerst dat het meteorologisch instituut zich in het debat over kernenergie mengt.
Het argument dat kernenergie onmisbaar is voor een klimaatneutrale energievoorziening (dus stroom opgewekt zonder broeikasgasuitstoot) klinkt steeds vaker. En het zorgt ervoor, aldus deskundigen zoals Versteegh, dat atoomstroom na moeilijke jaren weer de wind in de rug krijgt. Het imago van de sector lijkt het Japanse kernongeluk van Fukushima langzamerhand te boven.
“Mensen zijn niet gek”, beaamt voorzitter Olguita Oudendijk van de stichting Ecomodernisme. “Ze schrikken als ze horen dat het aandeel wind en zon in ons land nog geen 5 procent is. En wereldwijd nog geen 2 procent. Dan dringt wel door dat, als we de fossiele bronnen achter ons willen laten, we het zonder kernenergie gewoonweg niet gaan redden.”
Een Ecomodern alternatief voor de Biomassacentrale bij Diemen
Medio vorig jaar lijkt het te zijn begonnen: het voorspelbare protest tegen de biomassacentrales die dankzij miljardensubsidies overal in het land verrijzen als duurzaam alternatief voor de bestaande fossiele warmtecentrales.
Dergelijke centrales worden gebruikt als warmtebronnen voor de warmtenetten (netwerken van ondergrondse heetwaterleidingen) die met name in- en om steden gebruikt worden om woningen en utiliteitsgebouwen te voorzien van warmte voor ruimteverwarming en warm tapwater. Hoewel de toepassing van biomassa in theorie duurzaam kan zijn (met de nodige kanttekeningen, zie verderop) is het protest tegen deze vorm van duurzame energie niet ongegrond.
In dit artikel gaan we op deze kwestie in door de geplande nieuwe biomassacentrale bij Diemen onder de loep te nemen en bieden we een mogelijk “Ecomoderne” oplossing voor de ontstane onvrede.
Door: ir. J.E. van Dorp
Op: www.ecomodernisme.nl
Wat is het probleem?
Welnu, net als de elektriciteitssector willen we met zijn allen dat ook de warmtesector overschakelt van fossiele energie op duurzame energie. Ook – of misschien wel bovendien – willen we dat dat op een betaalbare manier gebeurt en zonder dat we hoeven in te leveren op comfort en gebruiksgemak: we willen altijd over warmte kunnen beschikken, dag en nacht, weer of geen weer.
Om die omschakeling mogelijk te maken zijn er gedurende de afgelopen halve eeuw allerlei nieuwe technologieën ontwikkeld waaronder warmtepompen, geothermie, zonnecentrales en energie uit oppervlaktewater. Hoewel deze technologieën volwassen zijn en al decennia op kleine schaal met succes worden toegepast lukt het nog geen van hen om op kosten en gemak te wedijveren met fossiele energie.
Zelfs als we onze woningen en gebouwen zoveel mogelijk inpakken tegen de kou, met spouwisolatie, isolerende beglazing en kierdichting, en we onze douches uitvoeren met besparende koppen hebben we nog altijd veel warmte nodig waar we flink voor betalen. We blijven daarom op zoek naar de goedkoopste aanbieders van stroom en gas, en als we aangesloten zijn op een warmtenet klagen we graag over de tarieven en aansluitkosten.
Het wordt de aanbieders van stadswarmte door onze hoge verwachtingen alles behalve makkelijk gemaakt om over te stappen op duurzame warmte, wat immers meestal meer kost en minder flexibel is dan conventionele fossiele warmte.
In studies die de leveranciers laten uitvoeren naar de meest kosteneffectieve groene opties voor stadsverwarming komt daarom steevast een oude bekende als beste uit de bus: biomassa.
Prehistorische technologie
Het gebruik van biomassa is praktisch zo oud als de mensheid want biomassa is simpel, goedkoop en voorradig. Biomassa groeit letterlijk ‘aan de bomen’ dus het telt als een 100% hernieuwbare energiebron: een energiebron die nooit opraakt. Het grote nadeel van biomassa is echter nog steeds dat de productie van biomassa veel landoppervlak vergt. Het duurt lang voordat een plant of boom die is gerooid en gebruikt als brandstof weer terug groeit, en voor men het weet verdwijnen hele bossen uit het landschap, zoals ook echt gebeurde in Europa voor de ontdekking van fossiele energie! Ter vergelijking: waar een zonnepark gemiddeld over een jaar 10 Watt per vierkante meter horizontaal oppervlak kan leveren, levert een bos hooguit 0,5 Watt per vierkante meter, oftewel ruim 20 keer minder!
Bij de huidige poging van “groene” regeringen om vanaf fossiele energie weer terug over te stappen op biomassa wordt gelukkig nauwelijks Europees bos ingezet: wijselijk importeren we onze biomassa vooral uit dunbevolkte regio’s in het buitenland, waar zoveel bos is dat het rooien niet opvalt en het verdwenen bos – zo is uiteraard de bedoeling – uiteindelijk weer kan terug groeien.
Foto: Vermeer NorthEast
Zelfs als die productiebossen inderdaad duurzaam beheerd worden blijft het een gekke gedachte: het aan de ene kant van de wereld “duurzaam” rooien van bossen voor onze warme douche terwijl klimaatwetenschappers juist aangeven dat het áánplanten van bossen nodig is om de almaar toenemende CO2 concentratie te remmen! Op papier kan het allemaal wel, maar is het ook de beste manier?
Naast serieuze bezwaren van wetenschappers over de feitelijke duurzaamheid van het grootschalige gebruik van biomassa voor laagwaardige energietoepassingen gaat de verbranding van biomassa gepaard met schadelijke emissies in de vorm van NOx en fijnstof die bijdragen aan luchtvervuiling, hoewel de geplande biomassacentrale bij Diemen volgens energieleverancier Vattenfall zal worden gevoed met gecertificeerd duurzame biomassa en zal voldoen aan strenge eisen voor de luchtkwaliteit.
Terzijde: Dat buitenland waar de Westerse wereld zijn groene brandstoffen vandaan haalt wordt door de bekende Amerikaanse milieufilosoof Stewart Brand wel gekscherend “Renewistan” genoemd, vrij vertaald zoiets als “Hernieuwbaristan”.
Is er echt geen alternatief?
De eerder genoemde studies waaruit blijkt dat biomassa voorlopig de beste – of in iedere geval minst slechte – optie is voor de verduurzaming van onze warmtenetten werden geschreven door adviesbureaus die zich nadrukkelijk toewijden aan de overstap op groene energie. Het palet aan technologieën waaruit zij selecteren en vergelijken is daarom beperkt tot uitsluitend fossiele of groene opties.
U voelt hem al aankomen: zij sluiten alle technologieën waarbij gebruik gemaakt wordt van kernenergie categorisch en onbesproken uit. Dat klinkt misschien gek maar het is logisch, want wanneer kernenergie wordt toegevoegd aan het palet aan mogelijkheden dan komt het – in een eerlijke vergelijking – vrijwel altijd ook meteen als beste optie uit de bus, en dat zou niet stroken met
de missie van deze adviesbureaus en niet met de marketingstrategie of politieke kleur van de bedrijven en overheden die doelbewust deze adviesbureaus inzetten.
Ecomodernisten geloven echter niet dat het verstandig is om technologieën met een bewezen staat van dienst en een groot potentieel om ideologische redenen uit te sluiten tijdens zoektochten naar oplossingen voor de grootste en meest hardnekkige en dringende bedreigingen voor onze gezondheid, welvaart en milieu. Daarom kijken wij welbewust niet alleen naar fossiele en groene energie, maar ook naar kernenergie.
Kernenergie als (stads)warmtebron
Het gebruik van kernenergie voor (stads)verwarming vindt al decennia plaats in veel landen binnen en buiten Europa. Met name in koude, noordelijke regio’s of regio’s waar men graag ziet dat de bossen oud en biodivers zijn, worden verschillende soorten grote en kleine nucleaire ketels ingezet voor de levering van stroom en warmte, of alleen warmte. Ook in Zwitserland bijvoorbeeld zijn verschillende nucleaire stadswarmteprojecten gerealiseerd, en de kosten zijn lager dan bij gebruik van aardgas, zelfs zonder CO2 beprijzing. Het ligt volgens Ecomodernisten dus voor de hand om goed te bekijken welke rol kernenergie voor de Nederlandse warmtevoorziening zou kunnen spelen, en of dat niet voordeliger zou zijn dan het terugvallen op biomassa.
Zonder hier al te diep op de technische, milieuhygiënische en economische details in te willen gaan zullen we op hoofdlijnen de mogelijkheden van kernenergie als duurzame stadswarmtebron nalopen.
Allereerst dienen we te beseffen dat het transporteren van warmte over lange afstanden kostbaar is – veel kostbaarder dan het transport van gassen of elektriciteit. Dat het aanleggen van warmtetransportleidingen inderdaad complex en risicovol is leren we uit de voortdurend falende plannen van vergroenende overheden om per se zonder kernenergie tot een fossielvrije warmtevoorziening te komen.
Duurzame warmtecentrales moeten bij voorkeur zo dicht mogelijk bij – of zelfs in – de warmte vragende gebieden kunnen worden gebouwd. Daarom zijn er een aantal belangrijke technologische verschillen tussen de bekende kerncentrales bedoeld voor elektriciteitsopwekking (krachtcentrales) en de speciale kerncentrales bedoeld voor warmtelevering (warmtecentrales).
Ten eerste moet een nucleaire warmtecentrale zo ontworpen zijn dat er bij een mogelijke storing of calamiteit in het ergste geval niet zoveel radioactiviteit vrij kan komen dat het verstandig zou zijn om de omgeving van de centrale uit voorzorg – laat staan voor langere tijd – te ontruimen. Ten tweede is het vermogen dat een warmtecentrale moet kunnen leveren meestal veel lager dan dat van een typische krachtcentrale. Ten slotte moet de centrale technisch eenvoudig en (dus) goedkoop zijn, met name omdat de warmtevraag in een land als Nederland erg seizoensafhankelijk is, en ook gedurende de dag sterk schommelt, waardoor de warmtecentrale relatief weinig op vollast zal draaien.
Het zal de lezer wellicht verrassen, maar het soort kerncentrale zoals hierboven omschreven is in Nederland al ruim een halve eeuw in gebruik, namelijk op de campus van de TU Delft.
De zwembadreactor
De Hoger Onderwijs Reactor (HOR) in Delft werd in de jaren ’50 gebouwd voor (omgerekend naar nu) ongeveer 30 miljoen euro en levert een zeer klein vermogen van 3 MW – ongeveer evenveel als 300 CV ketels. De HOR is een zogenaamde bassinreactor – ook wel zwembad- of poelreactor genoemd. De belangrijkste verschillen tussen een poelreactor en de reactor van een krachtcentrale is dat het water in de poel niet onder druk gehouden wordt maar gewoon in open verbinding staat met de omgeving, net als een zwembad. In principe zou je ook echt kunnen zwemmen in het water boven de reactor, maar dat is verboden in verband met de ordebewaking en het schoon houden van het water.
Het water in de reactorpoel wordt uiteraard warm door de kernreactie, en die warmte wordt afgevoerd door middel van buiten opgestelde convectoren. De hoeveelheid water in de reactorpoel is zo groot gekozen dat het weken zou duren voordat het water zou zijn verdampt, in geval de koeling uit zou vallen en er niemand zou zorgen voor het op peil houden van het waterniveau. Zolang er water in de poel zit kan de reactorkern niet droogkoken en (dus) niet smelten, waardoor er ook geen radioactief materiaal uit de brandstof kan lekken. Na een paar weken is de na-warmte van de kern (de warmte die ook na het stoppen van een kernreactie blijft vrijkomen) van de kern zo ver afgenomen dat de brandstof ook zonder bedekt te zijn door water koel genoeg blijft om niet te smelten. Deze combinatie van maatregelen om de brandstof van een reactorkern te beschermen tegen oververhitting wordt beschouwd als “inherent veilig” oftewel zo secuur dat de reactor niet voortdurend bemand hoeft te zijn en er geen bijzondere voorbereidingen getroffen hoeven te worden voor de eventuele ontruiming van de omgeving.
Die 3 MW van de HOR in Delft zou interessant kunnen zijn voor de verwarming van een dorp of industrieterrein, en er is wel eens gesproken om hem met behulp van een warmtepomp te koppelen aan het aardgasgestookte warmtenet van de TU Delft campus (vooral als demonstratieproject), maar om de geplande biomassacentrale bij Diemen te vervangen is veel meer vermogen nodig dan die 3 MW.
De geplande centrale bij Diemen heeft een vermogen van 120 MW – veertig keer zoveel als de kernreactor in Delft – en het hele Diemen warmtenet heeft een piekbelasting van ruim 500 MW.
35.000 Megawatt
De vraag is hoeveel vermogen een poelreactor eventueel zou kunnen opwekken? De hoogste vermogens ooit opgewekt in een poelreactor zijn voor wetenschappelijke onderzoek. De ACRR poelreactor van het Sandia National Laboratory bijvoorbeeld kan de ontzaglijke hoeveelheid van 35000 MW leveren (vijfendertigduizend MW). Dat vermogen is gelijk aan het vermogen van tien grote krachtcentrales, en genoeg om ruim een miljoen woningen van warmte te voorzien, maar dit enorme vermogen wordt in de ACRR maar kortdurend afgegeven – in een puls – omdat zoveel warmte niet kan worden afgevoerd. Wel mag duidelijk zijn dat het potentiele vermogen van een poelreactor in principe alleen begrensd wordt door de snelheid waarmee we de warmte kunnen afvoeren.
Praktische warmtecentrales op basis van kernenergie worden momenteel met name in China ontwikkeld, waar men kernenergie beschouwt als goedkope manier om van de huidige kolengestookte warmtecentrales af te komen. Een overstap op aardgas (zoals wij in Nederland deden in de jaren ’60) ligt in China minder voor de hand omdat aardgas (laat staan biomassa) veel duurder is dan steenkool. De moderne nucleaire warmtecentrales die de Chinezen ontwikkelen zijn daarentegen wél in staat om met aardgas te concurreren. Er zijn momenteel drie verschillende commerciële nucleaire warmtecentrales in verschillende staten van implementatie in China: een grote poelreactor van 400 MW (de DHR-400 “Yanlong”), een kleinere hybride reactor (een vat-inpoel-reactor, de NHR200-II) van 200MW, en een 200MW poelreactor met de opvallende naam “Happy200″.
Foto CNNC
Nucleaire warmte voor het Diemen net?
De investeringskosten van de Chinese warmtecentrales worden geraamd op ongeveer €500 per kW. Dat is (omgerekend naar vermogen) bijna tien keer zoveel als de investeringskosten van een aardgasketel. Maar de warmtecentrale heeft een ontwerplevensduur van minimaal 60 jaar tegen slechts 15 jaar voor de aardgasketel, en de nucleaire brandstofkosten van de centrale zijn veel lager dan de aardgaskosten van een aardgasketel.
Ook in vergelijking met de biomassacentrale komt de nucleaire warmtecentrale gunstig uit. De economische kentallen van een 400 MW poelreactor en een biomassacentrale zijn hieronder naast elkaar getabelleerd, en de nucleaire optie blijkt 35% goedkoper dan een biomassacentrale per eenheid geleverde warmte, zelfs als de poelreactor niet alleen de basislast maar ook de pieklast zou moeten bedienen!
Het zwaartepunt van de kosten van de poelreactor ligt daarbij overwegend bij de vaste onderhoudskosten (de personeelskosten van de centrale) en het rendement op de investering (dividenden en rentebetalingen), terwijl de kosten van de biomassacentrale overwegend bij de brandstofkosten liggen (het aanplanten, kappen, verwerken, transporteren en importeren van hout).
Conclusie en aanbeveling
Het is jammer dat de gemeente Amsterdam en energieleverancier Vattenfall de mogelijkheden van kernenergie niet tijdig hebben meegenomen bij de analyse en besluitvorming die heeft geleid tot de keuze om van fossiel over te stappen op gesubsidieerde biomassa. Een overstap op kernenergie zou Amsterdammers veel geld kunnen schelen, zou voor meer en betere werkgelegenheid kunnen zorgen, zou veel emissies van stikstof en fijnstof kunnen voorkomen, en zou voor een complete duurzame oplossing voor het Diemen-net kunnen zorgen, zonder afhankelijkheid van de ontwikkeling van technologieën die nu nog te duur zijn of niet beschikbaar zijn.
Het zou goed zijn voor politici die zich willen inzetten voor mens en milieu om te (laten) onderzoeken waarom de toepassing van kernenergie werd uitgesloten in het voortraject van de biomassacentrale bij Diemen, en hoe ervoor gezorgd kan worden dat dit niet nogmaals gebeurt. Ook voor de overige geplande biomassacentraleprojecten in Nederland zou het goed zijn om dit te onderzoeken.
De Chinese warmtecentraleontwerpen genoemd in dit artikel bevatten geen nieuwe technologie die niet ook al in Nederland bekend is, en zou ook door Nederlandse bedrijven kunnen worden geïmplementeerd (zonder patentschending). In dit artikel hebben we de Chinese centrales alleen gebruikt als voorbeeld.
Bijlage: Tabel met economische kentallen voor de vergelijking van biomassa en nucleair.
Tabel 1: Tabellarisch overzicht van de economische kenmerken van een biomassacentrale en nucleaire centrale
Joris van Dorp, raadgevend ingenieur en bestuurslid van Stichting Ecomodernisme, is werkzaam als adviseur installatietechniek voor duurzaam bouwen en gebiedsontwikkeling. Hij helpt overheden en marktpartijen met het ontwerpen en realiseren van een aantrekkelijke en energie-efficiënte gebouwde omgeving.
‘Denk goed na voor je biologische landbouw ophemelt’
De motivatie om honger te bestrijden erfde Julie Borlaug van haar grootvader, die een Nobelprijs won met zijn landbouwhervormingen. En net als hij zoekt zij de antwoorden in modernisering. Marco Visscher interviewde Borlaug voor De Volkskrant.
Door: Marco Visscher
Op: www.volkskrant.nl
Ze knikt. Jazeker, de uitdaging mag er zijn. Nog deze eeuw zal de wereld tien miljard inwoners tellen. Tegen die tijd zijn zij heel wat welvarender dan nu, met alle gevolgen voor hun voedingspatroon. Zo veel mensen van voldoende voedsel voorzien op een manier die de aarde kan ondersteunen, wordt een gigantische opgave. ‘Gi-gan-tisch’, zegt ze. Grote ogen.
Maar dit moet hoop geven: we stonden eerder voor zo’n uitdaging. In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw groeide de wereldbevolking veel harder dan nu. Landen in Afrika, Azië en Zuid-Amerika werden geteisterd door hevige hongersnoden. Bezorgde opinieleiders in Amerika en Europa riepen politici op om te stoppen met noodhulp, omdat het toch hopeloos was. Zover kwam het niet. De oplossing kwam van Norman Borlaug, een Amerikaanse landbouwkundige. Zijn modernisering van de landbouw stuwde de voedselproductie flink omhoog. Hij kreeg er precies vijftig jaar geleden de Nobelprijs voor de Vrede voor.
En zij? Zij is zijn kleindochter, die in zijn voetsporen is getreden. Julie Borlaug is eveneens vastberaden om arme boeren in ontwikkelingslanden vooruit te helpen. Ze werkt bij een start-up in de biotechnologie die innovatie in de landbouw stimuleert en bijvoorbeeld boeren van de modernste zaden wil voorzien. Haar idealen worden nu ondermijnd, zo vreest ze, door de groeiende vraag naar biologische landbouw in zowel het publieke debat als op het politieke toneel. Volgens haar verraadt deze ontwikkeling een misplaatste hang naar vroeger, waarin het oude, traditionele boerenbestaan wordt geromantiseerd door westerse stedelingen die zelf vervreemd zijn geraakt van de natuur. Borlaug meent dat hun oplossingen niet zullen helpen.
Eind januari was Borlaug in Rotterdam op uitnodiging van HollandBio, de belangenvereniging van Nederlandse bedrijven in de biotechnologie.
Wil de echte klimaatvluchteling opstaan?
Onderzoeker en journalist Mirjam Vossen schreef voor het Financieele Dagblad en op haar eigen website over de misvattingen rondom de term ‘klimaatvluchteling’. Zo mist het beeld dat de huidige klimaatverandering tot een massale en onbeheersbare stroom klimaatvluchtelingen gaat leiden, elke wetenschappelijke grond.
Door: Mirjam Vossen
Op: www.mirjamvossen.nl
Door klimaatverandering zullen miljoenen mensen op de vlucht slaan, met oorlogen, conflicten en een migratiecrisis tot gevolg, zo klinkt het. Maar de sombere voorspellingen rammelen en apocalyptische scenario’s dragen niet bij aan een oplossing.
Het woord ‘klimaatvluchteling’ is niet meer weg te denken in de berichten over de gevolgen van de opwarmende aarde. Zeespiegels stijgen, droogte en hittegolven nemen toe. Daardoor moeten miljoenen mensen wereldwijd huis en haard verlaten. Klimaatvluchtelingen zijn niet alleen een toekomscenario, volgens de media en hulporganisaties zijn ze er al volop.
Zo meldde de website AfrikaNieuws in november dat het conflict in Burkina Faso ‘een stroom klimaatvluchtelingen’ op gang heeft gebracht. VPRO’s Bureau Buitenland kwam in december met een onlineserie over hedendaagse klimaatvluchtelingen. En hulporganisatie Oxfam portretteert op haar website verhalen van klimaatvluchtelingen uit Somalië en Somaliland, die noodgedwongen vertrokken vanwege extreme droogte.
Duizelingwekkende voorspellingen
De berichten gaan gepaard met soms duizelingwekkende voorspellingen. Het IOM, de International Organisation for Migration, constateerde dat de schattingen van het aantal vluchtelingen in diverse onderzoeken uiteenlopen van 25 miljoen tot 1 miljard. Nieuwsmedia Vice en MSNBC spreken zelfs van 1,5 miljard. De Wereldbank houdt het op 140 miljoen.
Al even onrustbarend zijn berichten over de gevolgen. Volgens de Britse krant The Guardian gaat klimaatverandering leiden tot massamigratie, die dan weer leidt tot conflicten en oorlogen. Het aantal asielaanvragen in Europa zal door deze klimaatvluchtelingen bijna verdubbelen, zo becijferden wetenschappers in tijdschrift Science.
Dit soort scenario’s heeft impact. Inmiddels is 55% van de Nederlanders ervan overtuigd dat er over vijftien jaar een grote vluchtelingenstroom op gang zal zijn gekomen omdat grote delen van de wereld door klimaatverandering niet meer leefbaar zijn. Dat blijkt uit een recent onderzoek in opdracht van RTL Nieuws.
Deze beeldvorming beïnvloedt op haar beurt de politieke discussie. Eind vorig jaar bepleitten de Duitse Groenen dat geïndustrialiseerde landen de deur wagenwijd moesten openzetten voor klimaatvluchtelingen en hen allemaal asiel zouden moeten verlenen. Waarop andere partijen zich haastten om te wijzen op de veiligheidsrisico’s die zo’n vluchtelingenstroom met zich mee zou brengen.
Rammelende voorspellingen
Er is een probleem met deze aanzwellende discussie. De voorspellingen rammelen, het woord ‘klimaatvluchteling’ is misleidend en de apocalyptische scenario’s missen elke wetenschappelijke grond. Dat vertekent niet alleen onze beeldvorming, het ontneemt ons ook het zicht op de vraag hoe we mogelijke problemen rond klimaat en migratie moeten aanpakken.
De verwarring begint bij de term ‘klimaatvluchteling’. Het woord vluchteling suggereert dat het om mensen gaat die acuut huis en haard moeten verlaten. Doorgaans is dat niet het geval. Mensen verhuizen sinds mensenheugenis omdat het klimaat ze niet bevalt. Ze trekken naar oorden met vruchtbaarder grond of meer of minder regenval. Zo trokken onze voorouders zo’n veertigduizend jaar geleden Eurazië binnen, omdat het in Noordoost-Afrika te droog was.
Deze migratie krijgt in het licht van de huidige klimaatverandering een nieuwe betekenis. Al deze migranten heten nu ‘vluchtelingen’. Nu gold dat zonder meer voor de slachtoffers van bijvoorbeeld orkaan Katrina in New Orleans of tyfoon Haiyan op de Filipijnen, die op stel en sprong uit hun huizen werden verdreven. Maar voor veruit de meeste ‘klimaatvluchtelingen’ is van acute nood geen sprake.
Neem bijvoorbeeld de inwoners van Isle de Jean Charles, een smalle heuvelrug ten zuidwesten van New Orleans die wordt omgeven door water. Het eiland wordt langzaam opgeslokt door de Golf van Mexico. In de afgelopen zestig jaar verdween 98% onder water. Een groot deel van de bewoners is inmiddels verhuisd.
Datzelfde gebeurt in Shishmaref, een piepklein eiland voor de kust van Alaska. Toegenomen herfststormen en wassend zeewater slaan steeds grotere delen van het eiland weg en smeltend permafrost erodeert de bodem. De bewoners maken zich op voor verhuizing naar het vasteland. Deze verhuizingen zijn ontegenzeggelijk gedwongen en dat doet veel bewoners pijn. Maar het is ook een proces dat zich over vele jaren voltrekt.
Uitzondering
Bovendien zijn de bewoners van Isle de Jean Charles en Shismaref een uitzondering. Voor hén is een stijgende zeespiegel, veroorzaakt door klimaatverandering, de belangrijkste reden om te migreren. Voor veruit de meeste ‘klimaatvluchtelingen’ ligt dat anders. Mensen migreren doorgaans om een mix van redenen, stellen onderzoekers van het IPCC, het gezaghebbende VN-instituut dat de gevolgen van klimaatverandering in kaart brengt.
Mensen verhuizen op zoek naar economische kansen, om te ontsnappen aan corruptie, of om zichzelf te ontwikkelen. Ongunstige weerpatronen of de kans op overstromingen, kunnen een van de aanjagers zijn. Maar zelden zijn ze de enige of de belangrijkste oorzaak. Volgens het IPCC is er weinig bewijs dat migratie direct optreedt als gevolg van veranderingen in het milieu en de zeespiegelstijging. Van een simpele oorzaak-gevolgrelatie is geen sprake en het woord ‘klimaatvluchteling’ komt in het laatste IPCC-rapport niet voor.
Wie zijn de ‘klimaatvluchtelingen’ dan wel? Soms zijn het kustbewoners die letterlijk met hun voeten in het water dreigen te komen. Soms zijn het slachtoffers van droogtes en tyfoons. Veel vaker zijn het jongeren uit landen als Ethiopië, Laos en Nigeria die geen toekomst voor zichzelf zien als boer in het dorp waar ze zijn geboren.
Die zien dat het land minder opbrengt dan vroeger, maar die ook naar de stad willen omdat daar meer kansen liggen op werk, omdat daar scholen en ziekenhuizen zijn en omdat ze daar kunnen ontsnappen aan knellende tradities als uithuwelijking. Deze ‘klimaatvluchtelingen’ zijn onderdeel van het proces van modernisering en verstedelijking in ontwikkelingslanden dat al decennialang aan de gang is. De impact van klimaatverandering is slechts een van de vele redenen om te migreren, en het is meestal geen heel belangrijke factor.
Voorspellen
Het voorspellen van het aantal ‘klimaatvluchtelingen’ is dan ook een gewaagde, zo niet onmogelijke onderneming. Dat blijkt al uit het feit dat de voorspellingen uiteen lopen van 25 miljoen tot anderhalf miljard. Onderzoekers berekenen die aantallen door te kijken naar gebieden die kwetsbaar zijn voor gevolgen van klimaatverandering, zoals bodemerosie en overstromingen. Ze schatten vervolgens hoeveel mensen gedwongen uit deze gebieden zullen verdwijnen, en tellen dat op tot een mondiaal scenario. Maar zulke studies, zegt het IPCC, zijn op zijn best nattevingerwerk.
Dat geeft op zijn beurt te denken over het meest controversiële element in de berichtgeving over klimaatvluchtelingen: ze gaan leiden tot oorlogen en conflicten en tot ontwrichtingen van samenlevingen. Neem de oorlog in Syrië. Die werd door diverse media, maar ook door de Amerikaanse oud-president Obama, betiteld als ‘klimaatoorlog’. Door aanhoudende droogte, verergerd door klimaatverandering, trokken veel Syriërs naar de stad, zo luidde het verhaal. Dat droeg bij aan de groeiende onrust die uiteindelijk uitmondde in de opstand tegen het regime. Met een steeds warmer wordende planeet zullen dit soort ‘klimaatoorlogen’ alleen maar erger worden.
Maar ook van deze doemscenario’s laten onderzoeken weinig overeind. Want ook conflicten hebben vele vaders, en klimaatverandering is daar op zijn best één van. In een vorig jaar verschenen studie in het tijdschrift Nature schatten elf experts op het gebied van klimaat en conflicten dat de bijdrage van klimaatverandering aan conflicten beperkt is.
In een lijst met 16 risicofactoren voor het ontstaan van conflicten, zetten de experts ‘klimaat’ op de 14e plaats. Ze waren het er unaniem over eens dat andere factoren veel belangrijker zijn: sociaaleconomische achterstand, een falende staat, ongelijkheid tussen groepen en een recente geschiedenis van geweld. Dat betekent niet dat het klimaat geen enkele rol kan spelen.
Zo kan klimaatverandering zonder meer bijdragen aan droogte en misoogsten, die op hun beurt weer kunnen leiden tot economische schokken. Klimaatverandering kan de kwaliteit van water, bodem en gewassen onder druk zetten. Maar volgens de onderzoekers zijn dat geen grote risicofactoren voor het ontstaan van conflicten. Kortom, wie oorlogen wil voorkomen, kan zijn kaarten beter zetten op armoedebestrijding, vredeshandhaving en beter bestuur, dan op het tegengaan van klimaatverandering.
Positief verhaal
Is er dan geen enkele link tussen klimaatverandering en migratie? Die is er wel degelijk. Het IPCC stelt in zijn rapporten onomwonden dat klimaatverandering de omvang en richting van migratiestromen kan beïnvloeden. Maar nergens is bewijs te vinden voor het apocalyptische scenario dat miljoenen op drift geraakte klimaatvluchtelingen tot ontwrichting en conflicten zullen leiden. Intussen blijft een ander verhaal buiten beeld: klimaatgerelateerde migratie kan ook positief uitpakken.
Neem de Mekongdelta, een gebied in het zuidwesten van Vietnam waar de vertakkingen van de Mekongrivier uitmonden in de Zuid-Chinese zee. Het gebied is gevoelig voor zeespiegelstijging, verzilting, overstromingen en tyfoons. Al sinds 2000 bemoeit de Vietnamese overheid zich actief met de hervestiging van mensen uit de delta naar veiliger oorden. In tien jaar tijd verhuisden 1,7 miljoen mensen uit de delta, soms spontaan, soms gepland.
Een studie van de Rotterdamse Erasmus Universiteit wees uit dat dit voor de meeste gezinnen positief uitpakte: hun huisvesting, inkomen en kans op werk verbeterde. Grote steden als Ho Chi Minhstad en Can Tho bleken belangrijke economische trekpleisters. Een onderzoek van het VN-Ontwikkelingsprogramma kwam met gemengde, maar eveneens overwegend positieve resultaten. Voor sommige gezinnen pakte de verhuizing niet goed uit: ze vonden geen werk in hun nieuwe woonwijk, of bleven afhankelijk van hun viswaters en akkers, die nu ver weg waren.
Sommige armere gezinnen raakten in de schulden door leningen voor hun nieuwe huis. Maar voor de meeste migranten verbeterden de leefomstandigheden: een beter huis, en betere toegang tot water, elektriciteit, scholen en gezondheidszorg. Het kwartje, kortom, hoeft niet de verkeerde kant op te vallen. Met goed beleid hebben zowel de vertrekkende als ontvangende gebieden er voordeel van.
Het verhaal van Vietnam laat nog iets zien waar de doemscenario’s geen rekening mee houden: lang niet alle mensen in de Mekongdelta gaan weg. Vooral gezinnen met iets hogere inkomens pasten zich aan. Ze waren in staat om stevige huizen te bouwen en bleven er wonen. En wat geldt voor deze gezinnen, geldt voor mensen wereldwijd: mensen passen zich aan de omstandigheden aan.
In Nederland wapenen we ons al vierhonderd jaar tegen het water, maar ook in armere landen staan de ontwikkelingen niet stil. Van Malawi tot Nepal stappen boeren over op verbeterd zaaigoed en gewassen die beter tegen droogte kunnen. Dat verkleint de kans dat ze willen verhuizen. En neem Bangladesh, ooit het toneel van verwoestende cyclonen en overstromingen. In 1970 maakte cycloon Bohla nog een half miljoen slachtoffers.
Maar de afgelopen decennia versterkte Bangladesh zijn dijken en bouwde het meer dan 3000 betonnen stormschuilplaatsen, goed om 1,8 miljoen mensen beschutting te verschaffen. Early warning systems waarschuwen mensen voor een op handen zijnde cycloon. in 2018 kostte de zware cycloon Mora ‘slechts’ achttien mensenlevens
Het verhaal van klimaatvluchtelingen verdient, kortom, een breder perspectief. Omwille van het klimaat migreren mensen sinds mensenheugenis en hun aantal neemt de komende decennia mogelijk toe. Maar het beeld dat deze ontwikkeling tot een massale en onbeheersbare stroom klimaatvluchtelingen gaat leiden, mist elke wetenschappelijke grond.
De doembeelden leiden bovendien de aandacht af van het andere verhaal: dat mensen en overheden manieren vinden om zich aan het veranderende klimaat aan te passen. En goede geleide migratieprogramma’s maken daar deel van uit.
Houd de energietransitie wel democratisch
Bij de energietransitie kunnen we niet overal tegen zijn. Maar, schrijft Marco Visscher, kunnen we dan ten minste vóór het recht van de lokale bevolking zijn om te bepalen hoe er in hun gebied invulling aan wordt gegeven?
Door: Marco Visscher
Op: www.volkskrant.nl
Het afgelopen jaar was ik geregeld in de Veenkoloniën. Maar ik was niet terug op mijn Drentse geboortegrond om te genieten van de weidsheid van het unieke landschap; ik schreef over het windmolenpark dat er wordt gebouwd. Daar was jarenlang veel verzet tegen: van bezwaarschriften via bedreigingen naar vernielingen. De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding waarschuwde voor radicalisering onder de noorderlingen. Op 30 januari houdt de rechtbank in Assen een regiezitting in de geruchtmakende zaak rondom de ‘windmolenterreur’.
Over een jaar staan er 45 windmolens, opgesteld in zes rijen. Een lintdorp als Gasselternijveenschemond zit straks ingeklemd tussen de windmolens: zes aan de ene, zeven aan de andere kant. Het zijn geen kleintjes. De ashoogte, op 145 meter, ligt hoger dan de Rembrandttoren, de grootste wolkenkrabber van Amsterdam. Gaan we uit van de ’tiphoogte’, waar het topje van de wieken reikt, dan gaat het om 210 meter – en dat in een gebied zonder hoogbouw.
Veruit de meesten die ik sprak, vinden dat we iets aan de klimaatverandering moeten doen. Ze hebben niets tegen windenergie, zeggen ze, maar willen niet tussen de windmolens wonen. Een onderzoeksbureau ondervroeg duizenden Veenkolonialen. Bijna 80 procent was ’tegen’ of ‘sterk tegen’. Op zijn kantoor in Nieuw-Buinen zei Jan Nieboer, de markante activist die nog altijd verdachte is: ‘De mensen hier accepteren de windmolens niet. Ze blazen ze nog liever de lucht in.’
Tijdens mijn bezoeken dacht ik geregeld aan andere plekken waar ik als journalist was geweest. Aan Tirupur bijvoorbeeld, een uit de kluiten gewassen stad in India die was overspoeld door textielfabrieken en naaiateliers voor de productie van goedkope T-shirts. Of aan Ecuador, waar vanuit vliegtuigjes bestrijdingsmiddelen werden gesproeid op de uitgestrekte bananenplantages, terwijl de kinderen van de dagloners er aan het spelen waren en de was hing te drogen; de spetters bleven achter op mijn schrijfblokje.
Waarom moest ik nu uitgerekend hier, in dit oer-Hollandse landschap met akkers vol aardappelen en suikerbieten, terugdenken aan die exotische reizen? Omdat het me langzaam begon te dagen dat het in Noord-Drenthe eveneens een reportage betrof over hoe de lokale bevolking onder de voet is gelopen in een strijd met grote politieke en economische belangen.
Klimaat als politieke splijtzwam
In de uitzending van Nieuwsuur van dinsdag 21 januari 2020 werd aandacht besteed aan hoe het draagvlak voor de energietransitie in met name de lagere klassen steeds meer dreigt weg te vallen.
Ook wetenschapsjournalist en ecomodernist Hidde Boersma komt in de uitzending aan het woord. Hij publiceert dit jaar het boek ‘Meer’, waarin hij pleit voor minder strenge eisen en meer positieve maatregelen, en aandacht voor andere meningen.
Volgens Hidde ligt de focus in de politiek nu teveel op het ‘hoe’ van de energietransitie. Hoe kan de CO2-uitstoot verlaagd worden, welke technieken zijn daarvoor het beste? Er is veel minder aandacht voor wat dit voor effect heeft op bijvoorbeeld de energieprijs en de kosten voor de burger. Het zijn met name de hogere klassen die pleiten voor dergelijke klimaatmaatregelen, omdat zij ook best wat kunnen missen. Het pleidooi voor soberder leven, minder vliegen, minder vlees eten en hogere kosten heeft echter weinig aansluiting bij lagere klassen, die al weinig hebben. Zij keren zich hierdoor af van het linkse klimaatverhaal.
Bekijk hier de hele aflevering op NPOStart.nl (item vanaf 19:45).
Energietransitie gaat ten koste van de biodiversiteit
De biodiversiteit heeft flink te lijden onder de energietransitie. Kunnen we klimaat en flora en fauna niet tegelijkertijd helpen, vraagt wetenschapsjournalist Hidde Boersma zich af.
Door: Hidde Boersma
Op: www.vn.nl
Het begon met een tweet van weerman en klimaatexpert Gerrit Hiemstra: zou het niet een goed idee zijn om bomen en takken te begraven, vroeg hij zich af, om het CO2 dat de boom heeft opgenomen op te slaan en zo klimaatverandering tegen te gaan? Het lokte een reactie uit van Patrick Jansen, bioloog en onderzoeker aan Wageningen University & Research (WUR). Hij vond het maar niks. Stervend hout is cruciaal voor het bos. Aan de dode takken doen zich allerlei bacteriën en schimmels tegoed die weer de basis vormen van andere leven in het bos. Het is letterlijk van levensbelang voor de biodiversiteit van het ecosysteem.
Het is een opvallend meningsverschil, want Jansen en Hiemstra zijn twee zeer uitgesproken stemmen op de sociale media, die zich beiden ernstige zorgen maken over de invloed van de mens op de staat van de planeet. Ze hebben het regelmatig aan de stok met dezelfde opponenten, vooral aan de rechterkant van het politieke spectrum, die beweren dat ze te alarmistisch zijn.
Afzonderlijke milieuproblemen
Dat ze nu toch clashen, komt doordat beide wetenschappers zich richten op twee afzonderlijke milieuproblemen: Jansen maakt zich als ecoloog vooral druk om de dalende biodiversiteit. Niet onterecht: de beroemde bioloog Paul Ehrlich van de Amerikaanse Stanford University berekende in 2017 in het tijdschrift PNAS dat er op dit moment 50 procent minder dieren rondlopen dan een paar eeuwen geleden. Wetenschappers stellen dat we leven in de zesde grote uitstervingsgolf: de laatste was het uitsterven van de dinosauriërs door een meteoriet 66 miljoen jaar geleden. Nu zijn de belangrijkste oorzaken het verdwijnen en fragmenteren van het leefgebied van wild, vooral door uitbreiding van de landbouw.
Hiemstra maakt zich meer zorgen om het klimaat. Dat is minstens zo terecht: nu al is de wereld ruim 1 graad warmer dan in de pre-industriële tijd, toen we kolen, olie en gas begonnen te verbranden. Zonder ingrijpen gaan we naar drie of meer graden opwarming, met funeste gevolgen voor de leefbaarheid van de planeet: landbouw wordt lastiger op veel plekken, er zal meer extreem weer zijn, en steden rond de evenaar zullen te warm zijn om comfortabel te leven en werken.